Խաչակրաց արշավանքները

Անհատական աշխատանք
Կարինե Կիրակոսյան,
Ավագ դպրոց-վարժարանի 11-րդ դասարան:

1095թ նոյեմբերի 27-ին Ֆրանսիայի Կլերմոն քաղաքում, դիմելով բացօթյա լսարանում հավաքված բազմահազար ունկնդիրներին, Հռոմի պապ Ուրբանոս II-ը կոչ արեց օգնության գնալ մահմեդականների լծի տակ հեծող արևելյան քրիստոնյաներին, դրանով փաստորեն սկզբնավորելով մի զանգվածային շարժում, որը հետագայում հայտնի պիտի դառնա խաչակրություն անունով: Ահա մի փոքր հատված նրա ճառից. 

<<Երկիրը, որտեղ բնակվում եք դուք, բոլոր կողմերից սեղմված է ծովով ու լեռնաշղթաներով, և դրա համար էլ այժմ նեղ է դարձել ձեր բազմամարդության պատճառով, հարստություններով այն առատ չէ և հազիվ է հաց հասցնում իր մշակողներին։ Դրանից էլ տեղի է ունենում այն, որ դուք կրծում ու խժռում եք միմյանց, պատերազմներ մղում ու մահացու վերքեր հասցնում։ Իսկ այժմ կարող է դադար առնել ձեր ատելությունը, կհանդարտվեն կռիվները, և կնիրհի երկպառակությունը։ Ճամփա ընկեք դեպի Սուրբ Գերեզմանը, խլեք այդ երկիրը անհավատներից և ձերը դարձրեք։ Այդ հողում «մեղր ու կարագ է հոսում»: Երուսաղեմը երկրիս ամենաբարեբեր մարգարիտն է։>>

Ուրբանոսի կոչը, Կլերմոնի ժողովից հետո ծավալված եռանդուն քարոզչության շնորհիվ, լայն արձագանք գտավ արևմտյան հասարակության բոլոր շերտերում, և բազմահազար կամավորներ պատրաստակամություն հայտնեցին զինվորագրելու ազդարարված սրբազան պատերազմին: Ոգևորությունն այնքան համատարած էր և ցանկացողների թիվն այնքան մեծ, որ Ուրբանոսն ստիպված էր նույնիսկ որոշ սահմանափակումներ մտցնել հավաքագրվողների կազմում, մասնավորապես չխրախուսելով ծերերի, կանանց և երեխաների մասնակցությունը:

Եվ ահա, 1096թ. Գարնանից ի վեր՝ խոշոր բարոններից, ասպետներից, եկեղեցականներից, հողազուրկ գյուղացիներից ու թափառաշրջիկներից կազմված խաչակրաց խայտաբղետ բազմությունը, տարբեր ժամկետներում ու ճանապարհներով, շարժվեց դեպի արևելք, այսպիսով ծնունդ տալով մի փոթորկալից գործընթացի, որը պիտի տևեր շուրջ 200 տարի և ունենալ հետևյալ գլխավոր հանգրվանները.

1.    Առաջին խաչակրաց արշավանք (1096-1099 թթ.), որը գլխավորում էին ֆրանսիական ու նորմանական խոշոր բարոնները, և որի արդյունքում Արևելքում ստեղծվեցին չորս լատինական պետություններ՝ Երուսաղեմի թագավորությունը, Անտիոքի իշխանապետությունը, Եդեսիայի և Տրիպոլիի կոմսությունները:

2.    Երկրորդ խաչակրաց արշավանք (1147-1149 թթ.), ձեռնարկված Մոսուլի աթաբեկ Զանգիի կողմից Եդեսիայի գրավման (1144թ.) վրեժը լուծելու նպատակով: Լիակատար ձախողությամբ ավարտված այս արշավանքի առաջնորդներն էին գերմանական կայսր Կոնրադ III-ը և Ֆրանսիայի թագավոր Լյուսովիկոս VII-ը:

3.    Երրորդ խաչակրաց արշավանքը (1189-1192թթ.), որի նպատակն էր վերանվաճել Սալահեդդինի 1187 թվականին գրավված Երուսաղեմ քաղաքը: Այդ արշավանքը, որի հրամանատարներն էին Ֆրիդրիխ Շիկամորուս կայսրը, Անգլիայի թագավոր Ռիչարդ Առյոծասիրտը և Ֆրանսիայի թագավոր Ֆիլիպ-Օգյուստը. թեև չհասավ իր բուն նպատակին, բայց նրա շնորհիվ վերականգնվեց Երուսաղեմի թագավորությունը՝ Աքքա կենտրոնով, ինչպես նաև հիմնադրվեց Կիպրոսի լատինական թագավորությունը:

4.    Չորրորդ խաչակրաց արշավանք (1204թ), որն, ի տարբերություն նախորդ երկուսի, առաջնորդում էին ոչ թե եվրոպական մեծ երկրների թագավորները, այլ մի քանի խոշոր բարոններ: Այդ արշավանքը Մահմեդական Արևելք ուղղվելու փոխարեն, շրջվեց դեպի Բյուզանդիա և ավարտվեց նրա մայրաքաղաքի գրավմամբ և Կոստանդնուպոլսի ատինական կայսրության հիմնադրմամբ:

5.    Հինգերորդ խաչակրաց արշավանք (1217-1221թթ.). Երուսաղեմի թագավոր Հովհաննես Բրիենացու, Ավստրալիայի դուքս Լեոպոլդ VI-ի և պապական նվիրակ Պելագիոսի առաջնորդությամբ իրականացված այս արշավանքի արդյունքում գրավվեց Եգիպտոսի Դամիատ նավահանգիստը, որը սակայն գրեթե անմիջապես կրկին ընկավ Այուբյան սութանների ձեռքը:

6.    Վեցերորդ խաչակրաց արշավանք (1228-1229թթ.), որը միայնակ գլխավորում էր Ֆրիդրիխ II գերմանական կայսրը: Վերջինիս հաջողվեց զուտ դիվանագիտական միջոցներով Եգիպտոսի Այուբյաններից կորզել Երուսաղեմ քաղաքը, որն այս անգամ խաչակիրների ձեռքում մնաց 15 տարի (1229-1244թթ.):

7.    Յոթերորդ խաչակրաց արշավանք (1248-1254թթ.), որի ընթացքում այն առաջնորդող ֆրանսիայի Լյուդովիկոս IX թագավոր, հինգերորդ արշավանքի օրինակով, գրավեց Դամիատ քաղաքը, բայց շուտով ջախջախիչ պարտություն կրելով, կրկին կորցրեց այն:

8.    Ութերորդ խաչակրաց արշավանք (1270թ.), որը նույնպես իրականացվեց Լյուդովիկոս IX-ի հրամանատրությամբ, սակայն Արևելք ճանապարհվելու փոխարեն ուղղվելով դեպի Թունիս, ձախողության մատնվեց, և թագավորն ինքն էլ այնտեղ կնքեց իր մահկանացուն, հետագայում դասվելով սրբերի շարքը:

Խաչակրության նախադրյալները

Խաչակրության սոցիալ-տնտեսականն նախադրյալների շարքում հետազոտողներից շատերը գլխավոր տեղ են հատկացնում XI դարում Արևմտյան Եվրոպայում արձանագրված ընդհանուր վերելքին: Զգացվում էր բնակչության աճի միտումը, վերականգնվել էին միջերկրածովյան քաղաքները, և դրա շնորհիվ աշխուժացել էր միջազգային առևտուրը: Այս ամենի հետ մեկտեղ ընկել էր պետական հաստատությունների հեղինակությունը: Դրության տեն էին դարձել խոշոր ավատատերերն ու ռազմատենչ ասպետները, որոնք էլ անընդհատ պատերազմում էին միմյանց դեմ, պատճառելով ահռելի ավերածություններ: Այդ ամենը հանգեցրեց նրան, որ Եկեղեցին ստիպված հաստարարեց Աստծու խաղաղության կամ զնինադասարի օրեր, որոնց ընթացքում արգելվում էր մարդական գործողություններ իրականացնել:  Ինչպես գիտենք այդ շամանակ գործում էր մայորատի օրենքը: Հողը հորից անցնում էր ավագ որդուն, սիսկ մյուս որդիները իրենք պետք է հոգային իրենք ապրուստի հարցը: Ավելացել էին նաև հողազուրկ գյուղացիները թիվը, ովքեր իրենք կյանքը պահպանելու համար ուզում էին լքել հայրենի բնակավայրը:  Ժամանակի ընթացոքւմ Արևմուտքում ձևավորվել էր սուրբ Ավգուստինոսի կողմից առաջ քաշված արդար պատերազմի հասկացությունը, որի նպատակը աստվածածնչյան <<մի սպանիր> պատվիրանի հաղթահարումն է, և որի տակ հասկացբում էր զուտ պածտպանական պատերազմ: Այդ հասկացության բնական զարգացումը ի վերջո հանգեցրեց սրբազան պատերազմին:

Խաչակրության նախադրյալները քննելիս չպետք է անտեսենք նաև հակառակորդի ճամբարումտիրող իրավիչակը: Իսկ մահմեդականների մոտ իշխում էր մասնատվածությունը ու անմիաբանությունը, քանի որ Սելջուկյան ածխարհակալության գրեթե բոլոր նահանգները բաշանված էին էմիրությունների ու աթաեկությունների, որոնց միջը հարատև պատերազմ էր: Յուրաքանչյուր էմիր ջգտում էր հաստատել իր գերիշխանությունը , սակայն նրանցից ոչ մեկին չհաջողվեց վերականգնել Սելջուկյան կայսրության նախկին միասնությունը:  

Անմիջական դրդապատճառներն ու խթանները.

1.    Առաջին խաչակրաց արշավանքի գլխավոր դրդապատճառ է համարվում բյուզանդական կայսր Ալեքսիոս Կոմնենոսի դիմումը Ուրբանոսին, որով նա Արևմուտքից զինական օգնություն էր խնդրում՝ սելջուկյան ներխուժումները դիմագրավելու նպատակով: Կայսեր պատվիրակները 1095թ. Մարտին ներկայանալով իտալական Պիաչենցա քաղաքում պապի գումարած եկեղեցական ժողովին, այդ խնդրանքը հիմնավորել էին արևելյան քրիստոնյաների կրած ծանր տառապանքներով և սելջուկների գործած սոսկալի ավերածություններով: Ի դեպ, սա նորություն չէր

2.     Խաչակրության գաղափարի հղացման և իրականացման երկրորդ խթան են դիտվում սելջուկյան արշավանքներից հետո ուխտագնացության համար առաջացած դժվարությունները և ուխտավորների կյանքին սպառնացող վտանգները:

Որոնք էին Ուրբանոսի բուն մտադրությունները

1.      Նախաձեռնելով խաչակրությունը, Հռոմի պապը ձգտում էր իր ենթակայության տակ գցել արևելաքրիստոնեական եկեղեցիները:

2.      Ընդառաջելով Ալեքսիոս կայսեր խնդրանքին , ՈՒրբանոսն ուզում էր մեղմել հարաբերությունները Բյուզանդիայի հետ, և հաղթահարելով 1054 թվականի խզումը, վերականգնել լատինական և հույն-ուղղափառ եկեղեցիների միությունը Հռոմի գերակայության ներքո:

3.      Հռոմի պապի նպատակն էր վերացնել հույն-ուղղափառ եկեղեցու ինքնուրույնությունը և տիրել նրա հարստություններին::

4.      Պապը երազում էր իր աշխարհիկ իշխանույթւոնը տարածել Արևելքում նվաճված երկրների վրա: Ժ Ռիշարը հերքում է այս տեսակետը, արդարացիորեն նշելով, որ Արևելքում հիմնված լատինական պետություններից ոչ մեկը իրեն Սուրբ Աթոռի վասալ չի ճանաչել:

5.      Հռոմի Պապն ուզում էր Արևելքն ազատել ասպետների գործած ավերածություններից և նրանց ռազմատենչ եռանդը շեղել այս ուղղությամբ: Ուրբանոս պապը , կլերմոնյան քարոզում դիմելով ունկնդիրներին, դատապարտում է ասպեների գործած բռնությունները և հորդորում և հորդորում է դրա փոխարեն օգնության գնալ իրենց հավատակիցներին, ովքեր «անհավատների» ձեռքից տառապում են Արևելքում: Բայց սա ավեի շուտ լսարանի հոգու վրա ազդելուն ուղղված ճարտասանական հնարք, քան թե հետին միտք պետք է համարել:

6.    Քանի որ IX դ. Վերջին տասնամյակում սելջուկյան առաջխաղացման վտանգն այլևս իրական չէր, և արևելյան քրիստոնյաներն էլ առանձնակի հալածանքի չէին ենթարկվում թուրքերի կողմից, բացի Զիմմիի կարգավիճակին բնորոշ սահմանափակումներից, ուստի դա չէր կարող խաչակրության պատճառ հանդիսանալ: Հետևաբար Ուրբանոսը հետապնդում էր բոլորովին այլ նպատկ, որը վերաբերում էլ Արևմուտքի ներքին խնդիրներին, այն է՝ գերանական կայսեր դեմ մղված պայքարում բարձրացնել պապականության հեղինակությունը և ապահովել եկեղեցու գերակայությունը աշխարհիկ իշխանույթւոնների նկատմամբ:

Երուսաղեմի պաշարումը

Հասնելով Երուսաղեմ, խաչակիրները հանդիպեցին հրեաների և մուսուլմանների համառ դիմադրությանը։ Սակայն նրանք անհաջողության մատնվեցին և 1099 թ. հուլիսի 15-ին խաչակիրները մտան քաղաք։ Ինչպես Անտիոքում, այստեղ նույնպես սկսվեցին մուսուլմանների և հրեաների ջարդ և մզկիթների ոչնչացում։  Աղբյուրներից մեկում նշվում է, որ «մեկուսացումն ու վախը», որ զգում էին ֆրանկները (խաչակիրները) գտնվելով հայրենիքից այդքան հեռու, բացատրում է այդ արարքների, ինչպես նաև 1098 թ-ի Մաարայի պաշարման ժամանակ մարդակերության դեպքերի պատճառները։ Առաջին խաչակրաց արշավանքի հետևանքով ստեղծվեցին մի շարք խաչակրաց թագավորություններ. Երուսաղեմի թագավորությունը, Անտիոքի դքսությունը, Եդեսիայի կոմսությունն ու Տրիպոլիի կոմսությունը։ Դրանցից ամենախոշորը Երուսաղեմի թագավորությունն էր, որտեղ 120,000 խաչակիրները (մեծ մասամբ ֆրանսիախոս) իշխում էին 350,000 մուսուլմանների, հրեաների և բնիկ ուղղափառ եկեղեցու ներկայացուցիչների նկատմամբ, ովքեր այդտեղ էին բնակվում դեռևս արաբական նվաճումներից առաջ։

Խաչակիրները փորձեցին նաև գրավել ներկայիս Լիբանանի տարածքում գտնվող ծովափնյա Տյուրոս քաղաքը։ Տյուրոսի մուսուլման բնակիչները օգնություն խնդրեցին Զահի ալ-Դին աթաբեկից՝ Դամասկոսի կառավարչից, խոստանալով հանձնվել նրան։ Երբ Զահր ալ-Դինը ջախջախեց խաչակիրներին, քաղաքի բնակիչները հրաժարվեցին հանձնվել նրան և Զահր ալ-Դինն ասաց՝

Ընդհանուր առմամբ, ներքին հակասությունների պատճառով, մուսուլմանները սկզբնական շրջանում թույլ դիմադրություն ցույց տվեցին խաչակիրներին։  Սակայն կամաց-կամաց մուսուլմանները սկսեցին միավորվել, և արդեն 1144 թ. Զանգի ամիրայի գլխավորությամբ խաչակիրներից գրավեցին Հայոց Միջագետքի երբեմնի ծաղկուն քաղաք Եդեսիան։ Այն առաջին քաղաքն էր Մերձավոր Արևելքում, որ գրավվեց խաչակիրների կողմից, և առաջինն էր, որ վերագրավվեց մուսուլմանների կողմից։ Եդեսիայի գրավումից հետո, Հռոմի Պապը կազմակերպեց Երկրորդ խաչակրաց արշավանքը:

Խաչակրաց արշավանքների արդյունքները

Խաչակրաց արշավանքները անպտուղ են համարվում ոչ միայն քաղաքական տեսակետից, այլև մշակութային առումով: Որքան էլ զարմանալի է, Արևելքում հիմնված լատինական պետությունները չստեղծեցին մնայուն արժեք ներկայացնող մշակույթ: Քիչ թե շատ ծաղկում ապրեցին միայն ճարտարապետությունը՝ մասնավորապես բերդաշինությունը, պատմագրությունը, որի գլուխգործոցը հանդիսացավ Վիլհելմ Տյուրացու «Պատմությունը: Հավանաբար թույլ էին զարգացած մանրանկարչությունը և գրչության արվեստը, քանի որ լատինական Արևելքից մեզ հասած ձեռագրերի թիվը չի անցնում երկու տասնյակից:  Բավականին ճանաչում է գտել նաև այն տեսակետը, որի համաձայն՝ խաչակրած արշավանքները նպաստել են առևտրի զարգացմանը: Որոշ հետազոտողներ , սակայն, պնդում են, որ դա այնքան էլ չի համապատասխանում իրականությանը, քանի որ միջազգային առևտրի կենտրոնը Ալեքսանդրիան էր, և ոչ թե սիրիական նավահանգիստները:

Այսպիսով, խաչակրաց արշավանքները, հակառակ իրենց վրա հրավիրած հսկայական ուշադրությանը, պատմական հեռանկարի տեսակետից լուսանցային դեր խաղացին թե Եվրոպայի, թե Արևելքի ճակատագրում, չխախտելով և ոչնչով չկանխորոշելով նրանց մայրուղային զարգացման միտումները:

Գրականություն 

1. Լևոն Տեր-Պետրոսյանի «Խաչակիրները և հայերը», հատոր Ա.
2.  վիքիպեդիայի ազատ հանրագիտարան