Ռաբինդրանաթ Թագորի հայերեն առաջին թարգմանիչը

Համաշխարհային գրականության նկատմամբ հայերի հետաքրքրություններն արտահայտվել են Արեւելքի եւ Արեւմուտքի գրական մեծությունների ստեղծագործությունների գնահատմամբ: Ըստ որում, նրանցից շատերը գնահատվել են իրենց իսկ կենդանության տարիներին, շատ հաճախ՝ անձնական ու գործնական կապեր ունենալով նրանց հետ: Անկախ այդ վերաբերմունքից, համաշխարհային գրական մեծություններին անդրադառնալը վկայում է հայ մտավորականության զարգացած ճաշակի, գեղարվեստական բարձր մակարդակով գրված ստեղծագործությունները թարգմանաբար ընթերցողին հասցնելու ազնիվ մղումի գաղափարը:

Արեւելքի ժողովուրդների գրողներից դեռեւս իր ողջության տարիներից հայերի ուշադրությանն է արժանացել նաեւ հնդիկ մեծ բանաստեղծ-մտածող Ռաբինդրանաթ Տագորը: Նրա անունը հայոց պարբերական մամուլում առաջին անգամ հիշատակվել է 1901 թվականին Կ. Պոլսի «Բիւզանդիոն» օրաթերթի թարգմանական մի հոդվածում՝ որպես Բենգալիայի առաջնակարգ գրողներից մեկը:

Տագորը հայերի մոտ մեծ ժողովրդայնություն է ստացել 1913 թվականից: Իր իսկ անգլերեն թարգմանած եւ 1911-ին Անգլիայում հրատարակած նրա «Հիթանջալի» («Հաշտերգեր») բանաստեղծությունների ժողովածուն 1913-ին արժանացել է Նոբելյան մրցանակի: Նա Արեւելքի ժողովուրդներից առաջինն է եղել այդ տիտղոսակիրը: Այդ երեւույթը մեծ ճանաչում է բերել Տագորին, եւ նրա մասին հոդվածներ են գրվել, գործերը թարգմանվել տարբեր լեզուներով:

1913-ի կեսերից Տագորի գործերից թարգմանվել ու տպագրվել են նաեւ արեւելահայ եւ արեւմտահայ պարբերականներում ու առանձին գրքերով: Հետագայում Տագորն առիթներ է ունեցել Վենետիկի Մխիթարյան միաբանությունում եւ Իրանում մոտիկից ծանոթանալու հայերի հետ, իր պատվին կազմակերպված հանդիսություններում լսել իր բանաստեղծությունների թարգմանությունների արտասանությունը հայերեն:

Հայերի մոտ Տագորի ստեղծագործությունների մասին առաջին արձագանքն ստացվել է Անգլիայից: Մանչեստրաբնակ Գառնիկ Ֆնտքլյանը շտապել է այդ ուրախալի երեւույթը ճանաչելի դարձնել իր հայրենակիցներին:

Գառնիկ Հարությունի Ֆնտքլյանը (1862 Կ. Պոլիս - 1937 Մանչեստր) - զբաղմունքով եղել է վաճառական, բայց գրական-հասարակական կյանքում առավելապես ճանաչվել է որպես բանասեր, պատմաբան եւ թարգմանիչ՝ Փառնակ գրական անունով: Մաշտոցի, Խորենացու, Կորյունի, Քուչակի եւ ուրիշների մասին ուսումնասիրություններից բացի, մամուլում հանդես է եկել գրական-քննադատական հոդվածներով, զբաղվել է թարգմանություններով: Նրա թարգմանությամբ լույս են տեսել Օմար Խայամի քառյակները, Շեքսպիրի «Անտոնիոս եւ Կլեոպատրա» ողբերգությունը եւ ուրիշ գործեր:

Տագորի ստեղծագործություններից ստացած իր առաջին տպավորություններն ու հիացմունքը Ֆնտքլյանն առաջինը հայտնել է իր գրչեղբորը՝ գրական-հասարակական գործիչ Արշակ Չոպանյանին:

1913-ի սեպտեմբերի 7-ին Մանչեստրից Չոպանյանին հասցեագրած նամակում նա գրել է, որ Ասիայի այդ բանաստեղծը ապշեցրել է «ամբողջ Անգլիոյ գրագէտ դասը - իբրեւ Արեւելքի ինքնատիպ հոգիին յայտարար, բայց նոր պահանջներուն համաձայն կատարելապէս արուեստօրէն գրուած արտադրութիւն մ՚է - որ մէկանց հեղինակը կը բարձրացնէր Արեւմուտքի մեծագոյն բանաստեղծներուն դասը, ու նրանց գահակից ընդունիլ կուտար»:

Անդրադառնալով «Պենկալցի հնդիկ» գրողի ստեղծագործությունների արժանիքներին, Ֆնտքլյանը հիացմունքով բացականչել է՝ «Ի՜նչ յայտնութիւն, ի՜նչ թարմութիւն Արեւմուտքցիներու համար: Ահա միստիկ զգացողութիւնը իր բոլոր բռնութեամբը, բոլոր բոյրով, բոլոր բանաստեղծներու մէջ Արեւելքցիին աչքի լոյսը, ռունգերու շունչը, մշտական սնունդը եւ... թոյնը»:

Ընդգծելով գրողի դերն իր ժողովրդի իրականության արտահայտիչը լինելու կարեւորությունը, Ֆնտքլյանը շարունակել է՝ «Ով կրնար Արեւելքի հոգիին խորքը, ներքնութիւնը այսպէս պայծառ ու զմայլելի ներկայացնել, եթէ ոչ բուն իսկ Արեւելքի զաւակը, որ իր բնիկ էութեան նկարագրին մէջ կ՚ուրախանար, խանդավառէր ու անոր մէջ արուեստագործէր: Մենք՝ անխելահաս դժգոհներս, մենք մենէ ի զուր կը ճգնինք նոյնանալ Արեւմուտքի մտաւորականներու հոգիին հետ, մեր խառնուածքէն, հինարմատ ձգտումներէն օտարոտի ոլորքներ առնել: Իսկապէս ապրողը ան է, որ իր իսկութեան համաձայն կ՚ապրի»:

Այսպիսին է եղել Արեւելքի եւ Արեւմուտքի գրականությանը լավատեղյակ Գառնիկ Ֆնտքլյանի՝ ասել է թե հայ մտավորականի առաջին տպավորությունն ու գնահատականը Տագորի ստեղծագործություններից: Չոպանյանին ուղղած նույն նամակի հետ Ֆնտքլյանը իր թարգմանությամբ «Հիթանջալիից» հինգ կտոր ուղարկել է Փարիզ՝ նրա կարծիքն իմանալու:

Իբրեւ Ռաբինդրանաթ Տագորի գործերից կատարված հայերեն թարգմանության առաջին նմուշ, ընթերցողներին ենք ներկայացնում այն գործերը, որոնք պահվում են Ե. Չարենցի անվան գրականության եւ արվեստի թանգարանում, Ա. Չոպանյանի ֆոնդում: Սրանցից 5-րդը տպագրվել է Մ. Մաքսապետյանի «Ռաբինդրանաթ Թագորը հայ գրական մտքի գնահատմամբ» գրքում, տեքստային որոշ անճշտություններով: Մյուսները հրատարակվում են առաջին անգամ:

Ստորև ներկայացնում ենք Թագորի բանաստեղծագործությունների հատվածներ՝ Գառնիկ Ֆնտքլյանի թարգմանությամբ

***

Դուն երկի՛նքն ես ու դարձեալ բո՛յնն ես նաեւ:

Ո՜վ դու աղուոր, հոն բոյնին մէջ քու սէրդ է, որ կը պարփակէ հոգին գոյներով, հնչումներով ու բոյրերով:

Կուգայ առաւօտը ոսկի սապատ իր աջին մէջ գեղեցկութեան բոյրը բերելով՝ լռիկ պսակ դնելու երկրիս գլխին:

Ու կուգայ երեկոն՝ հոտերէն լքուած ամայի մարգերուն վրայ, անարահետ ճամբաներէ, խաղաղութեան զով ըմպելիք տանելով իր ոսկի դոյլին մէջ՝ հանգստի արեւմտեան ովկեանէն:

Բայց հոն, ուր անսահման երկինքը կը ծաւալանայ հոգիին համար, որ անոր մէջ թեւածէ, կը տիրէ անարատ ճերմակ լուսաւորութիւն:

- Ո՛չ տիւ կայ հոն, ո՛չ գիշեր, ո՛չ տիպ, ո՛չ գոյն, եւ ո՛չ բնաւ, բնաւ եւ ոչ իսկ մէկ բառ:

***

Նո՛յն մեծ վտակը որ երակներուս ներսը կը վազէ տիւ եւ գիշեր, այս աշխարհիս ներսը կը վազէ ու կը պարէ ռիթմիկ չափերով:

Նո՛յն կյանքն է, որ բերկրազուարճ դուրս կը սլանայ երկրիս փոշիին մէջէն՝ անթիւ խոտի շեղբերով, ու կը ծաւալի տերեւներու եւ ծաղիկներու յոգնայոյզ ծովերու:

Նո՛յն կեանքն է, որ կ՛օրորի կեանքի ու մահուան ովկեան-որթանին թանին մէջ, մերթ լի ու մերթ նուազ յուզումով:

Կը զգամ, որ իմ իրանս ու մկանունք փառք կը զգենուն այս աշխարհին հպումով: Ու իմ պարծանքս կը բխի դարերու կեանք-տրոփէն, որ խաղ ի թինդ կը պարէ այս րոպէիս արիւնիս մէջ:

***

Երգը զոր երգել եկայ, աննուա՜գ կը մնայ մինչեւ այս օրս: Օրերս անցուցի նուագարանիս թելերը պնդելով ու թուլացնելով:

Չափը ճիշդ չեկաւ, բառերը ուղիղ չեն յարմարած, միայն փափաքանքի այրումը կայ սրտիս մէջ:

Ծաղիկը չբացուեցաւ, լոկ հովին հառաչքն է, որ անցաւ քովիկէն:

Չտեսայ իր դէմքը, ոչ ալ իր ձայնը լսեցի, լոկ իր հեզիկ ոտնաձայնը լսեցի տանս առջեւի ճամբէն:

Օրն ի բուն ժամանակս անցուցի գետնին վրայ իր բազմոցը յարդարելով, բայց լապտերը չլեցուեցաւ եւ չեմ կրնար զինքը տունս հրաւիրել:

Իրեն հանդիպելու յոյսով կ՛ապրիմ, բայց հանդիպումը դեռ չէ՛, դեռ չէ:

***

Աշնան ամպի մնացորդէ պատառ մըն եմ ես, երինքին վրայ ընդունայն թափառող, ո՜վ իմ արեւս՝ միշտ փառաւոր:

Քու շոշափէդ դեռ չէ հալած իմ գոլորշիս, որ զիս լուսիդ հետ մէկ ընէ, ու այնպէս ամիսներ ու տարիներ կը համրեմ անջատուած քեզնէ:

Եթէ ա՜յս է քու կամքդ, ու եթէ ա՛յս է քու զբօսանքդ, ա՛ռ այս վաղանցուկ դատարկութիւնս իմին, նկարէ՛ զայն գառապաճոյճ, ոսկեզօծէ ոսկիով, ծեփեցո՛ւր խեռ հովին վրայ ու ծաւալէ՛ այլազան սքանչելիքներու:

Եւ եթէ դարձեալ կամքդ ըլլայ այս զբօսանքը գիշերը վերջացնել, կը հալիմ ես ու կ՛անհետիմ մութին մէջ կամ թերեւս ճերմակ այգին մէկ ժպտին մէջ, թափանցիկ մաքրութեամբ զովութեան մը մէջ:

***

Անջատումի ցաւն է, որ տարածուած է հանո՜ւր աշխարհ, ու ծնունդ կուտայ անթիւ կերպարաններու անսահման երկնքին մէջ:

Անջատումի այս ցաւն է, որ գիշերն ի բուն աստղէ աստղ կը նայի լուռ ու մունջ, ու կը քնարերգէ խարշափող տերեւներուն մէջ յուլիսի անձրեւաբեր մթութեան մէջ:

Այս համատարած ցաւն է, որ մարդոց տուներուն մէջ սիրոյ ու փափաքունքի, վիշտերու եւ ուրախութիւններու կը խորունկնայ, ու ատ իսկ է, որ յաւէ՜տ կը հալի ու կը հոսի երգերու՝ բանաստեղծին սրտին մէջէն:

Աղբյուրը՝ Թագոր