Ձմեռային քամի

                  Ալիս Մունրո

Տատիկիս ննջարանի պատուհանից, երկաթգծից էլ այն կողմ, երևում էր Վավանաշ գետը, որը եղեգնուտի մեջ մխրճվելով ու մոլորվելով՝ իր ճամփան էր հարթում։

Հիմա ամեն ինչ սառած էր, ձյան վրա հետք անգամ չկար։ Բայց նույնիսկ փոթորկոտ օրերին, ճիշտ ընթրիքից առաջ ամպերը նահանջում էին, ու սկսվում էր բոսորագույն մայրամուտը։ «Իսկական Սիրիր է,– տհաճությամբ ասում էր տատիկս,–ասես ամայության եզրին ապրենք»։ Իրականում ոչ մի ամայություն էլ չկար, շուրջն ամենուր ագարակներ էին, բանջարանոցներ, բայց ձյունը նույնիսկ ցանկապատներն էր առել իր տակ։

Փոթորիկն սկսվեց կեսօրին։ Մենք քիմիայի դասին էինք ու սպասում էինք նրա ահագնանալուն։ Մեր կարծիքով այն ավերիչ էր լինելու, ծածկելու էր բոլոր ճանապարհներն ու անցուղիները, հետո լցվելու էր մեր դպրոցի միջանցքները։ Ես պատկերացնում էի, թե ինչպես էր տանջվելով, մոմի ուժեղ լույսի տակ, ի հեճուկս քամու ոռնոցին՝ մարտական երգ երգելով ինձ փրկում միսթր Հարմերը։ Նա մեր ուսուցիչներից էր, և ես հաճախ էի փորձում միջանցքում որսալ նրա հայացքը։ Սկզբում նրա գրկում բարեկամաբար տաքուկ ու ապահով կլիներ, իսկ հետո, երբ մոմերը հանգած կլինեին, ամեն ինչ ավելի թրթռուն ու մտերմիկ կդառնար։ Բայց դեպքերն այդքան հեռու չգնացին։ Մեզ շուտ թողեցին, և կեսօրին դպրոցական ավտոբուսները՝ վառելով լույսերը, ճամփա ընկան։ Սովորաբար Վայթչրչի ավտոբուսով գնում էի մինչև քաղաքի արևմտյան արվարձանի առաջին շրջադարձը, իսկ հետո այնտեղից երեք քառորդ մղոն քայլում էի դեպի մեր տուն, որ անտառապուրակի եզրին էր։ Այդ օրը որոշեցի մնալ գյուղում, տատիկիս տանը։ Ձմռանը երկու-երեք անգամ էի մնացել այնտեղ։

Այդ տան միջանցքն ամբողջովին փայտից էր. փայլում էր, բուրում, ողորկ էր ու պսպղուն՝ ասես ընկույզի խեցի լիներ։ Ճաշասենյակում դեղին լամպ էր վառվում։

Ծածկոցը չկեղտոտելա համար մորաքույր Մադջը թերթ փռեց, ու ես նստեցի դասերս պատրաստելու, մի բան, որ մեր տանը ոչ մեկին չէր հետաքրքրում, նախ՝ որովհետև տեղ չունեի, հետո՝ ժամանակ։ Մորաքույր Մադջն իմ մեծ մորաքույրն էր՝ տատիկիս քույրը, նրանք երկուսն էլ այրի էին։

Մորաքույր Մադջն արդուկում էր (նրանք արդուկում էին ամեն ինչ՝ ներքնաշորերից մինչև ամանբռնիչները), իսկ տատիկն ընթրիքի համար գազարի փուդինգ էր պատրաստում։ Համով հոտ էր գալիս։ Այս ամենը համեմատում էի մեր տան հետ։ Այնտեղ միակ տաք տեղը խոհանոցն էր, ուր փայտե վառարան ունեինք։ Եղբայրս բերում էր փայտն ու ձյան ցեխոտ հետքերը թողնում լինոլեումի վրա։ Ես հայհոյում էի, բղավում վրան։ Ամենուր կեղտ էր ու իրարանցում։ Մայրս պառկում էր թախտին ու փնթփնթում։ Ես առիթը բաց չէի թողնում, հակառակվում էի, իսկ նա ասում էր, որ իրեն կհասկանամ, երբ ինքս երեխաներ ունենամ։ Այդ ժամանակ մենք ձու էինք վաճառում, և ամենուր հարդով, հավի փետուրներով ու ծերտով լի ձվի զամբյուղներ էին, որ պիտի մաքրվեին։ Ես մտածում էի, որ հավաբնի հոտը մեր կոշիկների ու շորերի հետ է տուն մտնում, և դրանից ազատվելու միջոց չկա։

Ճաշասենյակում մուգ գույներով երկու յուղաներկ կտավ էր կախված։ Դրանք նկարել էր տատիկիս մյուս քույրը, որ երիտասարդ հասակում էր մահացել։ Մեկում գյուղական տնակ էր պատկերված, մյուսում շուն՝ բերանին թռչուն։ Մայրս միշտ ասում էր, որ շան համեմատ թռչունը շատ մեծ է։

– Հա, բայց դա Թինայի մեղքը չի,– պատասխանում էր տատիկս,– օրացույցից է արտանկարել։

– Նա շնորհքով էր, բայց ամոանանալուց հետո թողեց նկարելը,– հաստատում էր մորաքույր Մադջը։

Սենյակում մի նկար էլ կար՝ տատիկն ու մորաքույր Մադջն էին իրենց ծնողների ու այն քրոջ հետ, որ կաթոլիկի հետ էր ամուսնացել։ Դա նույնն էր, թե մեռած լիներ, թեև հետո հաշտվել էին։ Այդ նկարն ինձ չէր հետաքրքրում, երբեմն միայն անցնելուց էր աչքս ընկնում վրան, բայց երբ տատիկը մահացավ, իսկ մորաքույր Մադջին տարան ծերանոց (ուր մինչ օրս էլ ապրում է չճանաչող, անճանաչելի, սմքած՝ ինչպես փոքրիկ կապիկը, հիշողությունը լրիվ կորցրած, հավանաբար ինքն իրենից անտեղյակ ու ազատ), ես թռցրի նկարը, հիմա այն միշտ հետս է։

Ծնողները նստած են։ Մայրիկը ձիգ է, անժպիտ, հագին սև, մետաքսե շրջազգեստ է, նոսր մազերը մեջտեղից բացված են, աչքերը դուրս պրծած են ու քմայքոտ։ Հայրիկը դեռ հմայիչ է, մորուք ունի, ձեռքերը նահապետի պես ծնկներին են։ Հավանաբար այդ պահին մեջն իռլանդացին է արթնացել, համ էլ ուր պիտի փախչեր դրանից։ Երիտասարդ տարիքում նրան ճանաչում էին պանդոկներում, նույնիսկ երեխաների ծնվելուց հետո էլ խմողի ու քեֆ անողի համբավ ուներ։ Բայց շուտով թողեց, երես թեքեց ընկերներից, հող վերցրեց ու ընտանիքի հետ տեղափոխվեց Հարոն Թրաքթ։ Այս լուսանկարը նրա նվաճումների արձանագրությունն էր. հարգարժան, համեստ բարեկեցություն, սև, մետաքսե հագուստով հեզ կին, բավականին բարետես, սլացիկ աղջիկներ։ Բայց ըստ էության բոլորի հագուստները, բացի մորաքույր Մադջինից, մռայլ էին, ծալքաշատ ու գավառական։ Նրանը զուսպ էր ու պարզ, օձիքը բարձր էր, փայլուն, երևի ատլասից էր։ Ոճի զգացումով էր հագնված, գլուխը մի կողմ էր շրջել ու անկաշկանդ ժպտում էր լուսանկարչական խցիկին։ Նա լավ դերձակուհի էր և ըստ երևույթին իմանալով, թե իրեն ինչ կսազեր, ինքն էլ կտրել էր հագուստը։ Քրոջ հագինն էլ ինքը կարած կլիներ, բայց ինչ օգուտ դրանից։ Տատիկս նեղ թևերով, սուր վզով ու վիլվետե լայն օձիքով ինչ-որ զգեստով էր։ Վրայից ծաղկավոր վիլվետե ժիլետ ուներ։ Այս ամենը հագել էր առանց վերաբերմունքի, իսկ շիկնած դեմքին ամոթի, զսպված ժպիտի ու հուսահատ ներողամտության արտահայտություն կար։ Ավելի շատ տղայի էր նման, մազերը ետ էր սանրել, բայց մի փունջ առաջ էր եկել, և թվում էր, ուր որ է կընկնի աչքերին։ Մատին ամուսնական մատանի կար, հայրս արդեն ծնվել էր։ Այդ ժամանակ քույրերից միայն նա էր ամուսնացած, նա ամենամեծն էր, նաև ամենաբարձրահասակը։

Ընթրիքին տատիկս հարցրեց. «Մայրդ ինչպե՞ս էր», և միանգամից տրամադրությունս ընկավ։

- Լավ է,- պատասխանեցի ես։

Բայց նա բոլորովին էլ լավ չէ ու երբեք էլ չէր լինի։ Դանդաղ զարգացող, անբուժելի հիվանդություն ունի։

– Խեղճ աղջիկ,– շարունակեց մորաքույր Մադջը։

- Մինչև հեռախոսով խոսեցի, հոգիս դուրս եկավ,- ասաց տատիկս,- խոսելու հետ ձայնը վատանում է։

Մորս ձայնալարերի մի մասը վնասված էր, և երբեմն ես ստանձնում էի նրա թարգմանչի դերը, մի բան, որ ինձ սարսափելի ամաչեցնում էր։

- Խեղճ աղջիկ, հիմա ի՜նչ մենակ է զգում իրեն,– ասաց մորաքույր Մադջը։

- Եթե չեն հասկանում իրեն, ինչ տարբերություն, թե որտեղ է։

Հետո տատիկս մեր տան անցուդարձի վերաբերյալ զեկուցում էր պահանջում։ Լվացքն արե՞լ ենք, չորացրե՞լ ենք, արդուկե՞լ ենք։ Թխե՞լ ենք։ Գուլպաները կարկատե՞լ ենք։ Երանի կարողանար օգներ մեզ։ Ինքը կարկանդակներ, բլիթներ ու թխվածքներ կպատրաստեր (իսկ թխվածք ունե՞ք), կարկատանն էլ կաներ, արդուկն էլ։

Հենց ճանապարհները բացեին, մի օրով գալու էր մեր տուն՝ օգնելու։

Ես ընկճվում էի մեզ օգնելու մտքից ու միշտ փորձում էի կանխել նրա ատելությունները։ Մինչև տատիկիս գալը ես պարտավոր էի մաքրել տունը, կարգի պիտի բերեի պահարանները։ Որոշ խայտառակություններ պիտի թաքցնեի՝ թավան, որ այդպես էլ քերելու ժամանակ չէի ունենում, մի տոպրակ լիքը հին շորերը, որ ասել էի, թե արդեն կարկատել ենք, պիտի մահճակալների կամ էլ լվացարանի տակ խոթեի։ Բայց ես երբեք մինչև վերջ ոչինչ չէի մաքրում։ Իմ թափթփվածությունը ճակատագրի դավադրություն էր համարվում, իսկ լույսն անողոքաբար մերկացնում էր մեր խայտառակությունը, ակնհայտ էր, թե որքան հեռու էինք մենք կարգուկանոնից, ընտանեկան բարեկեցությունից, մի բան, որի հարկը, ոչ միայն ես, այլև բոլորը գիտեին։ Բայց իմանալը դեռ ոչինչ չի նշանակում։ Իսկ ես ավելի շատ ոչ թե իմ, այլ մորս համար էի ամաչում։

- Մայրդ վատառողջ է, չի հասցնում ամեն ինչ անել,– վերապահությամբ ասում էր տատիկս՝ այնքան էլ համոզված չլինելով, թե այլապես ամեն ինչ տեղին կլիներ։

Ես աշխատում էի լավ զեկույցներ տալ։ Առաջ, երբ դեռ հավանական կարող էր թվալ, ասում էի, թե մայրս ճակնդեղի թթու էր դնում, կամ էլ մաշված սավաններն էր իրար կպցնում։ Տատիկս գնահատում էր ջանքերս և որսալով ներկայացված պատկերի սուտը (անգամ եթե որոշ մանրամասներ մոտ էին իրականությանը), ասում էր՝ ճի՞շտ։

- Խոհանոցի պահարաններն է ներկում,– ասում էի ես։ Այս մեկը սուտ չէր։

Մայրս պահարանները դեղին էր ներկում ու դռների կամ դարակների վրա՝ ծաղիկ, ձուկ, նավակ կամ էլ դրոշ էր նկարում։ Բայց ձեռքերը դողում էին, և վրձինը երկար չէր կարողանում պահել։ Այնուամենայնիվ վատ չէր ստացվում։ երբեմն կոպիտ էր լինում, երբեմն՝ շատ պայծառ, երբեմն էլ չոր, ասես արտացոլեր տվյալ պահին նրա հիվանդության վիճակը։

Այդ մասին չէի խոսում տատիկիս հետ. գիտեի, պիտի ասեր սարսափելի անճաշակ ու անհեթեթ բաներ են։ Տատիկիս ու մորաքույր Մադջի, ինչպես և շատերի կարծիքով տներն այնպես պիտի կառուցվեին, որ հնարավորինս նման լինեին մյուս մարդկանց տներին։ Մորս հղացումների ու իրագործումների մի մասը համոզիչ էին դարձնում այդ պնդումը։ Մանավանդ որ ներկերը, վրձիններն ու սկիպիդարը հետո ես պիտի հավաքեի, որովհետև մայրս աշխատում էր մինչև ուժասպառ լինելը, իսկ հետո պառկում էր թախտին ու տնքում։

- Մայրդ միշտ այնպիսի գործեր է ձեռնարկում, որ ինքն էլ վստահ չէ, որ կկարողանա տակից դուրս գալ,- քամահրանքով ու ինքնագոհ ասաց տատիկս,– պահարանները ներկելու փոխարեն լավ կաներ հորդ համար ճաշ եփեր։

Ինչ որ ճիշտ էր՝ ճիշտ էր։

Ընթրիքից հետո, հակառակ եղանակին, տնից դուրս եկա։ Ավանում բուքն այնքան էլ բքի նման չէր, ձյունը տներից ու շինություններից բավական հեռու էր քշված։ Հանդիպեցի ընկերուհուս՝ Բեթի Գոզլիին, նա էլ իմ նման մնացել էր ավանում, ամուսնացած քրոջ տանը։ Մենք շոյված, ավելին՝ հիացած էինք, որ մնացել էինք ավանում ու կարող էինք ինչ-որ ձևով մասնակցել գիշերային կյանքին, և ոչ թե մթի ու ցրտի մեջ նստեինք գյուղի մեր տներում՝ ու սպասեինք մինչ փոթորիկը ձյան բերանն առներ մեր տները։ Այստեղ փողոցները հաջորդում էին մեկը մյուսին, ձուլվում էին իրար, և ամենուր հավասար լուսավորված էր, մարդկային միտքն ամենուր ներկայություն էր։ Խաղասենյակում օղակ էին նետում, սահադաշտում սահում էին, Լիցեյ թատրոնում ներկայացում էին դիտում, հրաձգարանում կրակում էին, երկու սրճարանները լիքն էին։ Տարիքի կամ փողի պատճառով այս ամենից մենք զրկված էինք, բայց կարող էինք Կապույտ Բու սրճարանում լիմոնի կոկա խմել, նայել ներսուդուրս անողներին և խոսել մեզ ծանոթ մատուցողուհու հետ։ Բեթին ու ես մեզանից ոչինչ չէինք ներկայացնում, բայց պալատական բանսարկուների պես բավական ժամանակ էինք նվիրում քննարկելու ինչ-որ բան ներկայացնողներին ու հաջողակներին, ենթադրություններ էինք անում նրանց կարիերայի վայրիվերումների շուրջ, անողոք դատողություններ էինք անում նրանց բարոյականության շուրջ։ Երդվում էինք, որ այս կամ այն տղայի հետ մեկ միլիոն դոլարով անգամ փողոց չէինք ելնի, բայց իրականում երջանկությունից կմեռնեինք, եթե այդ նույն տղաներն ընդամենը մեր անունները տային։ Քննարկում էինք, թե որ աղջիկը կարող էր հղի լինել։ Մեկ ձմեռ անց Բեթին ինքը հղիացավ՝ իրենց հարևան մի ֆերմերից, որի մասին խոսք անգամ չէր ասել, և որը խոսելուց կակազում էր ու վրայից գյուղացու ճենճահոտ էր գալիս։ Հետո նա դարձավ ինքնամփոփ, պատվախնդիր ու հպարտ, ինչպես վայել է ամուսնացած կնոջը, և խոհանոցի ծորակներից, սպիտակեղենից, մանկական տակաշորերից, առավոտյան թուլությունից բացի, ուրիշ ոչնչից չէր խոսում։ Ես թե՛ նախանձում էի, թե՛ սարսափում այս ամենից։


Մենք անցնում էինք այն տան մոտով, ուր միսթր Հարմերն էր ապրում։ Վերի լուսամուտներում, որ իրենն էին, լույս էր վառվում։ Տեսնես երեկոներն ի՞նչ է անում։ Ավանի զվարճանքի վայրերում չէր լինոււմ, կինոթատրոնում կամ սահադաշտում նրան չէիր հանդիպի։ Իրականում նա այնքան էլ սիրված չէր։ Հենց դրա համար էլ ընտրել էի նրան։ Ինձ շոյում էր այն միտքը, թե հատուկ ճաշակ ունեմ։ Ինձ դուր էին գալիս նրա բարակ ու ցից մազերը, կաշվե երիզներով մաշված բաճկոնի մեջ թաքնված նեղ ուսերը, կծու խոսքերը, որ դասարանում ֆիզիկական ուժին էին փոխարինում։ Մի անգամ, դա միակ դեպքն էր, ավանի գրադարանում խոսեցինք։ Ինձ Վելսի ածխահատների մասին մի վեպ խորհուրդ տվեց ընթերցել։ Գիրքն ինձ դուր չեկավ, մեջը սեքս չկար, միայն գործադուլներ, արհմիություններ ու տղամարդիկ էին։

Նրա տան մոտով անցնելով ու Բեթի Գոզլիի հետ լուսամուտների տակ թրև գալով, ես այնուամենայնիվ չէի մատնում նրա նկատմամբ իմ հետաքրքրությունը, հակառակը՝ նրա մասին դաժան կատակներ էի անում, ղզիկ ու ճգնավոր էի անվանում, մեղադրում էի կասկածելի անձնական կյանքի համար, որի պատճառով էլ տանն էր մնում։ Բեթին միանում էր իմ ենթադրություններին, բայց ըստ էության չէր հասկանում, թե ինչու էին դրանք այդքան դաժան ու անվերջ։ Նրա հետաքրքրությունը բորբոքելու համար սկսեցի հավատացնել, թե ինքն է սիրահարված միսթր Հարմերին։ Ասացի, թե տեսել եմ նրան աստիճաններով բարձրանալիս Բեթիի կիսաշրջազգեստի տակ նայելիս։ Ասացի, որ հիմա ձնագնդով կխփեմ նրա լուսամատին ու ներքև կկանչեմ։ Սկզբում Բեթին տարվեց այս երևակայությամբ, բայց քիչ անց շփոթվեց, սթափվեց ու ինձ էլ ստիպելով՝ բռնեց մայրուղու ճանապարհը։

Այս ամբողջ հիմարությունն ու անհեթեթությունը հեռավոր առնչություն անգամ չուներ իմ թաքուն երազների հետ։ Դրանք լի էին ցանկալի հանդիպումներով ու հոգեթով գրկախառնություններով, որ մոտալուտ ու անխուսափելի բաժանումից դառնում էին ավելի կրքոտ ու ցանկալի։

Մորաքույր Մադջի ամուսնությունը հաջող էր։ Նրա երջանիկ ամուսնության մասին շատ էին խոսում, նույնիսկ մեր համայնքում, ուր այդ թեմայով գերադասում են լռել։ (Անգամ այսօր, եթե որևէ մեկին հարցնես՝ ինչպե՞ս եք, պատասխանը կլինի, որ լավ են. երկու ավտոմեքենա ունեն ու մեկ հատ էլ աման լվացող սարք)։ Նման պատասխանը միայն մասնակիորեն է պայմանավորված պարզ, կենցաղային նյութապաշտությամբ, այն սնոտիապաշտ բարեկրթության ինչ-որ ձև է, որը խուսափում է անգամ երջանկություն, վախ,տխրություն բառերից։

Մորաքույր Մադջի ամուսինը քաղաքական հետաքրքրություններ ունեցող գործարար գյուղացի էր։ Նա սեփական կարծիք ուներ, համառ էր ու նախաձեռնող։ Նրանք զավակներ չունեցան, որ շեղեին մորաքրոջս ուշադրությունը, և նրա երջանկության միակ աղբյուրը դարձավ ամուսինը։ Երբեք չէր մերժում նրա մեքենայով հետը գյուղ կամ որևէ տեղ գնալու առաջարկությունը, թեև ամեն անգամ մահն աչքի առաջ ուներ, որովհետև ամուսինը սարսափելի վարորդ էր, և տեսողությունն էլ գնալով տկարանում էր։ Եվ որպեսզի չվիրավորի ամուսնուն, ինքն էլ մեքենա վարել չսովորեց: Նրա նվիրվածությունը կատարյալ էր։ Իդեալական կնոջ օրինակ էր, թեև այդպիսին ներկայանալու համար երբեք ոչ զոհի, ոչ էլ գերու կերպարանք չէր ընդունում։ Սրտաբաց էր, բայց երբեմն կարող էր կոպիտ լինել, առանձնապես չէր մտահոգվում իր սիրո համար, բայց ցույց էր տալիս, թե երջանիկ է կամ կիսացնդած, ինչպես կուզեք։ Ամուսնու մահից հետո կյանքն առանձնապես չէր հետաքրքրում նրան, իր համար սպասողական շրջան էր սկսվել, միակ բանը, որին հաստատապես ու անվերապահ հավատում էր՝ դրախտն էր։ Նա բավական լավ էր դաստիարակված հուսահատության մեջ չընկնելու համար։

Տատիկիս ամուսնությունը բոլորովին այլ պատմություն է։ Ըստ էության նա ամուսնացել է պապիկիս հետ, երբ դեռ ուրիշին էր սիրում։ Այս մասին մայրս է պատմել։ Նա սիրում էր պատմություններ, հատկապես այնպիսիք, որ լի էին ողբերգական դեպքերով, անձնուրացությամբ ու ճակատագրական բեկումներով։ Իհարկե, մորաքույր Մադջն ու տատիկս երբեք չէին խոսում այդ մասին։ Բայց երբ մեծացա, հասկացա, որ բոլորը գիտեին։ Այդ մարդը շատ շատերի նման մնացել էր ավանում։ Հող էր մշակել ու երեք կին էր ունեցել։ Թե պապիկին, թե տատիկին զարմիկ էր գալիս ու հաճախ էր նրանց տանը լինում, ինչպես և նրանք՝ իր տանը։

Երրորդ անգամ ամուսնանալուց առաջ, այս մասին մայրս էր ասել, եկել էր տատիկիս տեսնելու։ Տատիկս դուրս էր եկել տնից ու նրա սայլով, բոլորի աչքի առաջ, ճանապարհով վերուվար էին արել։ Խորհու՞րդ էր հարցրել, թույլտվությո՞ւն։ Մայրս խորապես համոզված էր, որ եկել էր միասին փախչելու առաջարկություն անել։ Ես կասկածում եմ։ Այդ ժամանակ նրանք երկուսն էլ հիսուն տարեկան էին, ո՞ւր պիտի փախչեին։ Բացի այդ, նրանք երկուսն էլ պրեսբիթերական էին։ Նրանց երբեք ոչ-ոք սխալ պահվածքի համար չմեղադրեց։ Այդքան մոտ, այդքան անկարելի ու անձնուրաց։ Այս ամենը ստեղծել էր անվերջ սիրո մի վիճակ։ Ես համոզված եմ, որ դա էր տատիկիս ընտրությունը, ինքնավեհացնող, ինքնամոռաց ու ինքնամերժ կիրք, երբեք չբավարարված, երբեք փորձության չգնացած։ Թերևս մեկ-երկու անգամ, ինչպես այն օրը, այն էլ ծանր ցնցումների ազդեցության տակ։ Այդ մասին երբեք չպիտի խոսեինք։


Պապս տրտնջացող մարդ չէր։ Նա զուսպ էր ու չոր, բավական ուշ էր ամուսնացել ու ընտրել էր արդեն դառնացած սրտով մեկին, իսկ թե ինչու, չէր բացատրել։ Ձմռանը գործն արագ վերջացնում էր՝ ամեն ինչ անելով մանրակրկիտ ու հանգամանալից, հետո նստում էր տնտեսական ու պատմական թեմաներով գրքեր կարդալու։ Էսպերանտո էր ուսումնասիրում։ Վիկտորյան ժամանակաշրջանի վեպերով լեցուն գրադարակների շարքերով մի քանի անգամ անցել էր։ Կարդացածները չէր քննարկում։ Ի տարբերություն իր քենակալի, կարծիքը երբեք հրապարակային չէր դարձնում։ Կյանքից ու շրջապատից սպասումներն այնքան չնչին էին, որ հիասթափվելու առիթ երբեք չէր ունենում։ Բայց գուցե տատիկս էր հիմնավորապես հիասթափեցրել նրան՝ մերժելով բոլոր առաջարկությունները, ո՞վ իմանա։

Եվ ինչպես իմանամ, մտածում եմ՝ ես այս պահին թղթին տալով մտքերս, ինչպես իմանամ այն, ինչ ուզում եմ իմանալ։ Ես օգտագործել եմ այդ մարդկանց, իհարկե ոչ բոլորին, մի մասին։ Իմ նպատակների համար նրանց խեղել եմ, ձևափոխել, վերակերտել։ Հիմա այլևս չեմ անում, հնարավորինս զգույշ եմ, դադարեցրել, մտածում եմ, զղջում եմ։ Ի լուր աշխարհի պատմում եմ այն, ինչ միշտ արել են, մայրս է արել, ուրիշներն են արել, ըստ ուրիշների՝ տատիկս է արել։ Նույնիսկ փակբերան վայրերում են պատմություններ կերտվում։ Մարդիկ իրենք են հյուսում իրենց պատմությունն ու քարշ տալիս իրենց հետ։ Տատիկս էլ իր պատմությունն ուներ, և ոչ ոք երբեք այդ մասին հարց չէր տալիս։

Տատիկս սիրելու յուրահատուկ եղանակ էր ընտրել։ Ես կասեի, որ նա համառ, քողարկված ու ինքնամերժ ռոմանտիկ էր։ Ինձ ուղղված նրա խոսքերից և առհասարակ նրա մտքերից երբեք այսպիսի եզրակացություն չէիր անի։ Ըստ էության ոչ էլ ես եմ բացահայտել, պարզապես համոզված եմ, որ դա այդպես է։ Ես հավատում եմ առանց որևէ ապացույցի, ես հավատում եմ նաև, որ մենք այլ ճանապարհով էլ ենք տեղեկություններ ստանում, հարաբերություններ կան, որ չենք կարող բացահայտել, բայց դրանց գոյությանն ու ճշտությանը պիտի հավատանք։

Սարսափելի կատաղի փոթորիկ էր, մեկ շաբաթ տևեց։ Բայց երրորդ օրը՝ կեսօրին, երբ հայացքս լուսամատից դուրս հառեցի, նկատեցի, որ քամին փոքր–ինչ մեղմացել է, ձյուն չի գալիս, և ամպերն էլ կարծես մի քիչ քաշվել են։ Ես անմիջապես փրկության պես մտածեցի, որ այդ երեկո կկարողանամ գյուղ գնալ։ Տատիկիս տանն անցկացրած երկու գիշերը բավական էր, որ մեր տունն աչքիս մի քանի անգամ բարձրանար։ Դա մի վայր էր, ուր երբեք կարիք չկար կշռադատել, թե ինչ եմ անում և ինչ եմ ասում։ Մայրս երբեմն նկատողություն անում էր, բայց միշտ վերջին խոսքն իմն էր։ Ըստ էության ես էի օջախի վրա ջուր տաքացնում, խորդանոցից լվացքի մեքենան բերում ու շաբաթական լվացքն անում։ Ես էի քերում հատակն ու կեղծ սիրահոժարությամբ անվերջ թեյ պատրաստում նրա համար։ Ես կարող էի բացականչել՝ գրո՛ղ, երբ աղբը վառարանի մեջ դատարկելիս մի մասը թափվեր կափարիչի վրա։ Կարող էի ասել, որ սիրեկաններ եմ պահելու, հակաբեղմնավորիչներ եմ օգտագործելու ու երբեք երեխա չեմ ունենալու (իրականում մի երևակայելի ամուսնություն էի պատկերացնում՝ կրքոտ սեր, նույնիսկ մտածել էի, թե ինչ գիշերանոց եմ հագնելու, երբ իմ սիրեկան-ամուսինը առաջին անգամ այցելեր ծննդատուն)։ Ես կարող էի ասել, որ սեքսի մասին գրելը բոլորովին էլ վատ բան չի և առհասարակ ինչ է նշանակում՝ վատ բառ։

Ես, որ շարունակ աղմկոտ ու երկար-բարակ կռիվներ էի սարքում, հեռավոր նմանություն անգամ չունեի այն խոհեմ ու զուսպ կերպարի հետ, ինչպիսին տատիկիս տանն էի։ Համեմատելով այս երկու տեսակները, գերապատվությունն անշուշտ առաջինին էի տալիս։ Ես գոհ էի ինձանից, ես ավելի քան գոհ էի։

Գետնին փռված ուղեգորգերը, արդուկված սավանները, փափուկ վերմակները, հասմիկի օճառը... Այս ամենը պատրաստ էի փոխել մեր տան հետ, ուր որտեղ ուզեի կարող էի գցել վերարկուս, հագնվել ու առանց ասելու թե ուր եմ գնում, դուրս գալ տնից, ցանկության դեպքում կարդալ՝ ոտքս դրած վառարանին։

Դասերից հետո քայլերս ուղղեցի տատիկիս տուն՝ ասելու, որ գնում եմ։ Քամին նորից սաստկացել էր։ Գիտեի, որ բուքը նորից լցնելու է ճանապարհները, ըստ էության փոթորիկը չէր դադարել։ Բայց ես ավելր քան երբեք ուզում էի տուն գնալ։ Դուռը բացելուն պես քթիս կպավ կարկանդակի տաք բույրը (ձմեռային խնձորներ), և լսեցի ինձ ողջունող երկու պառավ ձայն (մորաքույր Մադջը միշտ, մանկությանս օրերից սկսած, նույն բանն է ասում, «Էն ու՜մ աղջիկն է գափս»)։ Ես հասկացա, որ այլևս չեմ կարող տանել այդ կանոնավորությունը, քաղաքավարությունը, սպասումը։ Նրանց ողջ կյանքը սպասում էր։ Սպասում էին նամակի, սպասում էին ճաշի, սպասում էին քնելու ժամին։ Ձեզ կթվա, թե մորս ժամանակն էլ էր սպասելու ժամանակ, բայց՝ ոչ։ Թույլ, հիվանդ պառկում էր թախտին, բայց գլուխը լիքն էր արտասովոր ծրագրերով ու երևակայություններով, պահանջներով, որ երբեք չպիտի իրականանային, կռիվներով, որ չպիտի պսակվեին հաջողությամբ, նա ապրում էր։ Մեր տանը միշտ թե՛ իրարանցում կար, թե՝ անհրաժեշտություն։ Ձվերը պիտի մաքրվեին, փայտը պիտի բերվեր, կրակը պիտի վառ պահվեր, սեղանը պիտի հավաքվեր։ Ես միշտ շտապում էի, հիշում էի, մոռանում, հետո ճաշից հետո նստում էի այդ ամենի մեջտեղում, սպասում էի, որ վառարանի վրա ամանների ջուրը տաքանար ու ձեռքս էի առնում գրադարանից բերած գիրքը։

Նույնիսկ մեր տանը կարդացած գրքերն էին ուրիշ։ Տատիկիս գրքերը հանգիստ դուրս չէին գալիս դարակից։ Նրանք խորն էին, ճնշվածության ու նեղվածքի մթնոլորտ կար նրանց շուրջը։ Այդ տանը տեղ չկար։

Մեր տանը, հակառակ ողջ իրարանցումին, ամեն ինչի համար տեղ կար։ ՝յ


- Գնում եմ տուն, ընթրիքին այստեղ չեմ լինի,– ասացի ես։

Հագուստներս հանել, նստել էի թեյ խմելու։ Թեյը տատիկն էր պատրաստում։

– Նույնիսկ հանգիստ նստել չես կարող,– սառը ասաց տատիկս։ -Գործի մասի՞ն ես մտածում։ Ինչ է՝ վախենում ես առանց քեզ գլուխ չհանե՞ն։

- Չէ, բայց ավելի լավ է տուն գնամ։ Քամին մեղմացել է։ Համ էլ արդեն ձյուն մաքրող մեքենաներն աշխատում են։

– Միգուցե մայրուղին, բայց երբեք չեմ լսել, որ ձեր ճանապարհների ձյունը մաքրեն։

Մեր ապրած վայրը, ինչպես և շատ բաներ, թյուրիմացություն էր։

– Ինչ է՝ վախենու՞մ ես իմ թխած կարկանդակն ուտես,– շինծու վիրավորանքով շարունակեց մորաքույր Մադջը։ -Նա պարզապես իմ թխածից է փախչում։

– Գուցե և այդպես,–ասացի ես։

- Մի կտոր կեր, հետո գնա, հիմա կսառչի։

- Նա ոչ մի տեղ էլ չի գնա,– նույն տոնով ասաց տատիկս,– Այս փոթորկին ու՞ր է գնալու։

– Ոչ մի փոթորիկ էլ չկա,– պատասխանեցի ես՝ փրկության համար հայացքս ուղղելով լուսամատին, դրսում համատարած ճերմակ էր։

Տատիկս չրխկոցով բաժակն իջեցրեց ափսեի վրա։

- Լա՛վ, գնա, վեր կաց գնա՛։ Գնա, եթե ուզում ես։ Գնա, սառիր ու մեռիր։

Ես երբեք չէի տեսել, որ տատիկն այդպես հունից դուրս գար։ Չէի կարող անգամ երևակայել։ Շատ տարօրինակ էր, նրա ձայնի մեջ կամ դեմքի վրա երբեք ոչ վրդովմունք, ոչ էլ զայրույթ չէի նկատել։ Նա իր զգացմունքները թաքցնում էր կամ էլ անուղղակի արտահայտում։ Նրա դատողություններն անորսալի էին. ավանդական ու ոչ անձնական։ Ինքնամերժում, ահա թե ինչն էր շշմեցնում ինձ։ Նրա ձայնի մեջ արցունքներ կային, և երբ նայեցի, նրա աչքերում էլ արցունքներ կային, որ այտն ի վար հոսում էին։ Նա լաց էր լինում։ Նա վրդովված էր ու լաց էր լինում։

– Լավ, վեր կաց գնա։ Գնա, Սյուզի Հեֆերմանի նման դու էլ սառիր ու մեռիր։

– Այո, սիրելիս,– ասաց մորաքույր Մադջը,–դա ճիշտ է։

- Խեղճ Սյուզան, մենակ էր ապրում,– ասաց տատիկս, այնպիսի հայացք գցելով վրաս, կարծես ես էի մեղավոր։

- Դու չես ճանաչում նրան,- մխիթարական ձայնով ասաց մորաքույր Մադջը։ -Սյուզի Հեֆերմանը Գերշոմ Բելի՝ միսթր Գերշոմ Բելի հետ էր ամուսնացել։ Միսս Գերշոմը։ Մենք միասին էինք դպրոց գնում։

- Անցյալ տարի էլ Գերշոմը մահացավ, երկու ամուսնացած աղջիկ ուներ, բայց առանձին էին ապրում,– թևի միջից հանելով թաց թաշկինակը և մաքրելու աչքերն ու քիթը՝ ասաց տատիկս, շարունակելով խիստ հայացքով նայել ինձ։

- Խեղճ Սյուզան, դուրս էր եկել կովերին կթելու։ Ճամփան չկորցնելու համար հետը պարան պիտի տաներ, բայց չէր տարել ու վերադարձին կորցրել էր իր արահետը, նրան կեսօրին էին գտել։

– Ալեքս Բեթին զանգեց ասաց։ Սյուզանին որոնողներից մեկն էլ նա էր, շատ էր վշտացած,– ասաց մորաքույր Մադջը։

– Մեռե՞լ էր,- հիմարի պես հարցրի ես։

- Ամբողջ գիշեր այս եղանակին ձյան մեջ պառկած մնալուց հետո ինչպես կարող էր կենդանի մնալ,– պատասխանեց տատիկս։ Նա այլևս չէր արտասվում։

– Պատկերացնում եմ խեղճ Սյուզիին՝ մոլորված, տան ճանապարհը փնտրելիս։ Կովերի մասին պիտի չմտածեր։ Իրեն թվացել է, թե տակից դուրս կգա։ Համ էլ ոտքերը լավ չէին։ Երևի հենց ոտքերն են պատճառ դարձել։

- Սարսափելի է,– ասացի ես։ -Ես տուն չեմ գնում։

- Եթե ուզում ես՝ գնա,– անմիջապես վրա տվեց տատիկս։

- Չէ՛, մնում եմ։

- Երբեք չես կարող ասել, թե մարդու հետ ինչ կարող է պատահել,– ասաց մորաքույր Մադջը։

Նրա արտասվելն ավելի բնական էր, քան տատիկինը։ Նրա աչքերն ամբողջությամբ թաղված էին արցունքի լճակներում, և այդպես լավ էր։

- Ով կմտածեր, որ Սյուզիի կյանքն այդպես կվերջանար, նա ավելի շուտ իմ տարիքին էր, քան տատիկիդ։ Եվ ո՜նց էր սիրում պարել, միշտ ասում էր, որ մի լավ պարելու համար պատրաստ է քսան մղոն ճանապարհ կտրել։ Մի ժամանակ կատակի համար միմյանց հագուստներ էինք հագնում։ Եթե իմանայի, թե ինչ էր լինելու։

– Ոչ ոք չգիտի, և ինչ օգուտ դրանից,– շարունակեց տատիկս։

Ես լավ ընթրեցի։ Սյուզի Հեֆերմանի մասին այլևս ոչ մի խոսք չասվեց։

Ես հիմա շատ բան եմ հասկանում, թեև իմ հասկանալուց շատ շատերին ոչ մի օգուտ։ Ես հասկացա, որ մորաքույր Մադջը սիրում էր մորս, որովհետև նրա հիվանդանալուց առաջ էլ զգացել էր նրա դժբախտությունը։ Նա երևույթները տեսնելու բացառիկ ընդունակություն ուներ։ Բայց տատիկիս օրինակներ էին պետք։ Տատիկս ինքն էր իրեն կրթել, գիտեր՝ ինչ խոսել, ինչ՝ ոչ, հասկացել էր ճանաչելու կարևորությունը, ձգտել էր դրան, հասել էր, գիտեր նաև, որ կարող էր նաև չհասնել։ Մորաքույր Մադջը չգիտեր այս ամենը։ Տատիկս հաճախ էր մորս պատճառով դժվար կացության մատնվում, միգուցե նաև գնահատում էր մորս ջանքերը, և շատ հաճախ հաջողությամբ, բայց ոչ երբեք բացահայտորեն, հեգնում էր կամ մեղադրում նրան։

Ես հասկանում էի, թե ինչու էր տատիկս դառն արտասվում Սյուզի Հեֆերմանի համար, նաև իր համար, նաև այն բանի համար, որ ես շատ եմ ուզում տուն գնալ, և ինչու։

Նա գիտեր և չէր կարողանում հասկանալ, թե ինչպես կարող էր այդպես պատահել, այդպես անբացատրելի, ինքը, որ այդքան ինքնուրույն էր, նպատակադիր, դարձել է մի ուրիշ ծեր կին, որին խաբում էին, որից մարդիկ փախչում էին ու խուսափում։

Թարգմանությունը՝ Լիլիթ Գալստյան