Քոչվորու­թյուն եւ նս­տա­կե­ցու­թյուն

Դընի Դոնիկյան (հատված գրքից)

Եվ փաս­տո­րեն կգա մի օր, որ նս­տակ­յաց­նե­րը չկենտ­րո­նա­նա­լով այլեւս իրենց ազ­գա­յին հա­վա­տի վրա, ան­խու­սա­փե­լի­ո­րեն կճա­նա­չեն եսի ամ­բողջ ինք­նա­վա­րու­թյու­նը:


(10) մեն­քը եւ եսը

Կո­լեկ­տի­վի դաս­տի­ա­րա­կու­թյան վրա հիմն­ված հա­սա­րա­կու­թյան ներ­սում, այդ իսկ դաս­տի­ա­րա­կու­թյու­նը ինք­նին կրկ­նա­պատկ­ված է ժո­ղովր­դի փա­ռա­բան­մամբ, ազ­գա­յին պատ­մու­թյան դրսեւոր­ման մի­ջո­ցով եւ որը բարձ­րա­գույն ար­ժեք է հա­մա­րում ան­հատ­նե­րի նս­տա­կե­ցու­թյու­նը, այ­սինքն, իրենց հո­ղի հու­նի նստ­ված­քի վրա ձեւավո­րու­մը, մեն­քը կար­ծես դառ­նում է մտա­վոր կա­ղա­պար, կրո­նա­կան բնույ­թի անհ­րա­ժեշ­տու­թյուն: Այս դեպ­քում ցան­կա­ցած ար­տա­քին ագ­րե­սի­ա կա­րող է առա­վել եւս քա­ջա­լե­րել եղ­բայ­րու­թյուն­նե­րի խոր­քա­յին սեր­տա­ճու­մը: Նս­տակ­յաց տե­րե­րը առի­թից պի­տի օգտ­վեն՝ առաջ բե­րե­լով շա­րու­նա­կու­թյան թե­ման, մարդ­կանց ավե­լի մո­տեց­նե­լով իրենց տե­սա­դաշ­տին, այն են­թար­կե­լով իրենց մշա­կու­թա­յին տե­սու­թյուն­նե­րի նոր­մե­րին: Այլ կերպ ասած, ամեն ինչ կար­վի, որ ան­հատ­նե­րը ներգ­րավ­վեն զո­հա­բեր­վող տն­տե­սու­թյան մեջ, հա­նուն հա­մընդ­հա­նուր են­թադր­յալ եւ վե­րա­ցա­կան լա­վի, որը հիմն­ված է փր­կու­թյան հրա­տա­պու­թյան, քա­ղա­քա­կան զգուշ­ա­վո­րու­թյան, անց­յա­լի հան­դեպ ու­նե­ցած հար­գան­քի, կա­նոն­նե­րին հա­վա­տա­րիմ մնա­լու սկզ­բուն­քի վրա: Նշա­նա­կում է, մարդն այս դեպ­քում ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ քա­ղա­քա­կան հիմ­քը պատ­մա­կան հո­ղին մի­աց­նե­լու մի­ջոց, պատ­րաստ լի­նե­լով են­թար­կել նրան զո­հա­բե­րե­լու այդ վտան­գին, ան­տե­սե­լով նրան որ­պես իրա­վա­կան ան­ձի:
Իրա­կա­նում կենտ­րո­նա­ցած մշա­կու­թա­յին հա­մա­կար­գում մեն­քի կող­մից կա­ռա­վար­ված, քոչ­վոր­նե­րը իրենց տե­ղը չեն ու­նե­նա: Բո­լոր նրանք, ով­քեր հա­տուկ վար­քա­գիծ են պա­հան­ջում, հա­մայն­քի ճն­շու­մը կզ­գան որ­պես լռել­յայն դա­տա­պար­տում: Եթե դուրս գան իրենց հա­մա­կերպ­վա­ծու­թյու­նից, նոր ու­ղի­ներ նշեն, բա­ցա­հայ­տո­րեն ան­ջատ­վեն հիմ­նա­կան իմաս­տից, եւ ահա՝ կզ­գան իրենց սպառ­նա­լի­քի տակ: Հա­սա­րա­կու­թյան դա­տա­պար­տու­մը կմեր­ձե­նա պատ­վազր­կու­թյա­նը՝ այ­լոց աշ­խար­հա­յաց­քի խս­տա­գույն նա­խազ­գուշ­աց­մամբ: Մի­ա­սե­ռա­կան­նե­րը, խղ­ճի դեմ գոր­ծող­նե­րը, ամուս­նա­լուծ­ված­նե­րը, մի­այ­նակ մայ­րե­րը, այս­պես ասած՝ "էման­սի­պաց­ված" կա­նայք, չխո­սե­լով կնոջ մա­սին որ­պես լի­ի­րավ ան­ձի, կվ­կա­յեն այդ փաս­տի մա­սին: Եվ այդ պա­հից սկ­սած, երբ ազ­գա­յին կրո­նը կփոր­ձի ամ­րապն­դել այդ մեն­քը բո­լոր հոգեւոր ըն­կա­լում­նե­րը, որոնք սպառ­նա­լիք կդառ­նան նրա գե­րա­զան­ցու­թյան հա­մար, աղանդ­նե­րի պես մի կողմ կնետ­վեն: Իսկ նս­տակ­յաց եկե­ղե­ցին կպա­հան­ջի նս­տակ­յաց պե­տու­թյու­նից այս քոչ­վոր կրո­նա­վո­րու­թյուն­նե­րին օրեն­քից դուրս ճա­նա­չել:


(11) դարձ­յալ մեն­քի եւ եսի մա­սին

Նս­տակ­յաց կա­ռա­վա­րու­թյան ամեն տե­սա­կի ջան­քե­րը ուղղ­վե­լու են ան­հատ­նե­րի մաս­նա­վոր գա­ղա­փար­նե­րը մեն­քի ընդ­հա­նուր գա­ղա­փա­րին հա­մա­պա­տաս­խա­նեց­նե­լուն: Բայց ան­հատ­նե­րը գե­րա­զան­ցա­պես քոչ­վոր են: Նրանք հե­ռա­նում են օրենք­նե­րից կամ շատ հա­ճախ ու­ղի­ներ են գտ­նում, որ­քան առի­թը թույլ է տա­լիս: Նրանք ճա­նա­պար­հից ավե­լի տի­ե­զերքն են նա­խընտ­րում, խա­բե­ու­թյու­նը՝ օրեն­քից, անձ­նա­կան շա­հը, եթե նույ­նիսկ պա­տա­հա­կա­նու­թյուն­նե­րով լի է, քա­ղա­քա­ցի­ա­կան պարտ­քից, որը տհա­ճու­թյուն­նե­րի աղբ­յուր է: Կա­րե­լի է ասել, կան ժո­ղո­վուրդ­ներ, որոնք ավե­լի քոչ­վոր են օրենք­նե­րի հետ ու­նե­ցած իրենց հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի մեջ, քան մյուս­նե­րը, ով­քեր ըն­դու­նում են դրանք հա­նուն նս­տակ­յա­ցի բա­րո­րու­թյան: Հյու­սի­սա­յին ժո­ղո­վուրդ­նե­րի քա­ղա­քակր­թու­թյա­նը հա­ղոր­դա­կից լի­նե­լու հան­գա­ման­քը նրանց կտե­ղադ­րի նշ­ված երկ­րորդ դա­սի մեջ: Հա­րավ­ցի­ներն ավե­լի շուտ առա­ջին դա­սին են հա­մա­պա­տաս­խա­նում: Որ­քան կա­ռա­վա­րու­թյու­նը շատ մարդ հա­վա­քագ­րի, օրի­նա­պա­հու­թյան այդ անհ­րա­ժեշտ սկզ­բուն­քը պահ­պա­նե­լու հա­մար, այն­քան ավե­լի առաջ կըն­թա­նա նս­տա­կե­ցու­թյան հաղ­թա­նա­կի հա­մար իր պայ­քա­րում: Այս իմաս­տով, ան­հատ­նե­րը եր­ջա­նիկ կլի­նեն տե­ղում մնա­լով, կա­ռա­վա­րե­լով իրենց քոչ­վո­րա­կան բնույ­թին հա­տուկ բռն­կում­նե­րը, իրենց պատ­մու­թյա­նը եւ ար­մատ­նե­րի հո­ղում ընդ­հա­նուր նս­տա­կե­ցու­թյան պա­հանջ­նե­րին չվ­նա­սե­լու գնով:


(12) միշտ մեն­քի եւ եսի մա­սին

Երկ­րի ներ­քին պատ­մու­թյա­նը հա­ճախ մի­ա­խառն­վում է նս­տակ­յաց­նե­րի եւ քոչ­վոր­նե­րի միջեւ եղած հա­կա­մար­տու­թյուն­նե­րի հա­ջոր­դա­կա­նու­թյու­նը© նկա­տի ու­նենք այդ եր­կու բա­ռե­րի վե­րը նշ­ված իմաստ­նե­րը: Բազ­միցս նշել ենք, որ նս­տա­կե­ցու­թյու­նը եւ քոչ­վո­րու­թյու­նը հա­մե­րաշխ չեն, այն իմաս­տով, որ նս­տա­կե­ցու­թյան կողմ­նա­կից­նե­րը եւ քոչ­վոր­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը չեն խնա­յում իրենց ու­ժե­րը իրար շաղ­կա­պող հա­կա­մար­տու­թյան մեջ: Փոր­ձից ել­նե­լով գի­տենք, որ մեն­քի երկր­նե­րը, այ­սինքն հար­կադր­ված կո­լեկ­տիվ եր­ջան­կու­թյան երկր­նե­րը, ինչ­պես նաեւ առաս­պե­լի նույն­քան կո­լեկ­տիվ եւ նույն­քան հար­կադր­ված երկր­նե­րը, ստեղծ­ված չեն մար­դու հա­մար այն­պես, ինչ­պես ինքն է ապ­րում, ինչ­պես ինքն է ու­զում լի­նել, ինչ­պես ին­քը իր երազ­նե­րում է: Նշա­նա­կում է, ան­հա­տա­կան երեւակա­յու­թյու­նը միշտ էլ ճա­նաչ­ված լի­նե­լու կա­րի­քը կզ­գա: Լի­նի դա գա­ղա­փա­րա­կան կար­գի, թե վեր հա­նի նս­տա­կե­ցու­թյան հար­ցը, մեն­քը պար­տադ­րում է վե­րահսկ­ման սե­փա­կան մի­ջոց­նե­րով (ոս­տի­կա­նու­թյուն, սո­ցի­ա­լա­կան վե­րահս­կո­ղու­թյուն, կր­թու­թյուն, քա­ղա­քա­կան հա­մա­կարգ, մշա­կույթ): Բայց այս տե­սա­կե­տից, այն­պես է սահ­մա­նա­փա­կում առանձ­նա­հատ­կու­թյան տա­րած­քը, որ ի վեր­ջո վտան­գում է ինքն իրեն: Եվ փաս­տո­րեն կգա մի օր, որ նս­տակ­յաց­նե­րը չկենտ­րո­նա­նա­լով այլեւս իրենց ազ­գա­յին հա­վա­տի վրա, ան­խու­սա­փե­լի­ո­րեն կճա­նա­չեն եսի ամ­բողջ ինք­նա­վա­րու­թյու­նը: Լի­նի դա "վայ­րի", նո­րա­րար կամ սե­փա­կան ինք­նու­թյան բա­ցա­հայ­տում, եսը կցան­կա­նա իր տեղն զբա­ղեց­նել քա­ղա­քակր­թու­թյա­նը հա­ղոր­դա­կից հա­սա­րա­րա­կու­թյան մեջ: Ու­րեմն, տա­րածք տալ դե­գե­րում­նե­րի հա­մար: Տա­րածք՝ հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րի հա­մար: Ինչն էլ հա­վա­սա­րա­զոր է ասե­լու, թե կո­լեկ­տիվ ինք­նու­թյան հաս­տա­տու­մը կա­րե­լի է շա­հել մի­այն եւ մի­մի­այն, հա­վա­սա­րա­պես հաս­տա­տե­լով բո­լոր մաս­նա­վոր ինք­նու­թյուն­նե­րը:


(13) մեն­քը եւ եսը

"Մենք ենք, մեր սա­րե­րը": Հա­յե­րի դեպքն ամ­բող­ջու­թյամբ ար­տա­հայ­տում է գր­քի այս վեր­նա­գի­րը, որը դար­ձել է կի­նոն­կա­րի գլ­խա­գիր: "Մենք ենք, մեր սա­րե­րը": Ավե­լի ճշգ­րիտ բա­ռեր չկան սահ­մա­նե­լու հա­յե­րի նս­տակ­յաց/նստ­ված­քու­թյու­նը, որ սեր­տա­ճել է նրանց ար­մատ­նե­րում: Չորս բա­ռեր, որոնք ար­տա­հայ­տում են պատ­կա­նե­լու­թյուն եւ ինք­նու­թյուն: Մենք պատ­կա­նում ենք այս հո­ղե­րին, այս հո­ղե­րը մեզ են պատ­կա­նում, քա­նի որ ճիշտ այդ­պես ենք մենք, մե­կը մյու­սի հետ փո­խա­դար­ձա­բար: Ներ­կա ժա­մա­նա­կով օգ­տա­գործ­ված այս բայն ու­նի հա­վեր­ժու­թյան ու­ժայ­նու­թյուն: Պատ­մու­թյունն ու գա­լի­քը այդ­տեղ են բյու­րե­ղա­նում: Եվ բո­լո­րը չէ, որ կա­րող են ար­տա­բե­րել այս բա­ռե­րը: Այդ­պի­սին պետք է լի­նել: Մի­ան­գա­մից հայտն­վում ենք ան­պար­տե­լի հս­կա­նե­րի դի­ցա­բա­նա­կան աշ­խար­հում: Իրա­կա­նում, հայ­կա­կան ոգին են­թադ­րում է բնա­կու­թյուն հաս­տա­տել գա­գաթ­նե­րին մո­տիկ: Ով կորց­նում է դրանց տե­սա­դաշ­տից, խզում է կա­պերն իր ինք­նու­թյան հետ: Սա­րե­րի տե­սա­րա­նը սնում է հո­ղի զգա­ցո­ղու­թյուն: Եվ հա­յից բա­ցի ոչ ոք չի կա­րող ու­նե­նալ այդ զգա­ցու­մը: Իսկ դա դարձ­յալ նշա­նա­կում է, որ մերն են այդ սա­րե­րը, նաեւ որ դրանք նման են մեզ եւ հա­մախմ­բում են մեզ ոչ այն պատ­ճա­ռով, որ ու­նենք այդ սա­րե­րը, այլ՝ հա­մակ­ված ենք դրան­ցով: Եվ իրա­կա­նում աշ­խար­հում չկա մի էակ, որ ավե­լի հա­մակ­ված լի­նի հո­ղի հզո­րու­թյամբ եւ կր­քով, քան հա­յը: Այդ սա­րե­րը նրան խեն­թաց­նում են, կա­տա­ղեց­նում, ուժ հա­ղոր­դում:


(14) դարձ­յալ մեն­քի եւ եսի մա­սին

Մնում է այս մեն­քը, որ ինք­նին նս­տա­կե­ցու­թյուն է են­թադ­րում: Այն ինչ ասա­ցինք հո­ղին նվիր­ված մար­մին­նե­րի մա­սին, ինչ­պես նաեւ իրենք իրենց հետ հաշտ ապ­րող մար­մին­նե­րի մա­սին, այդ մեն­քի մեջ է: "Մենք ենք, մեր սա­րե­րը": Այս չորս բա­ռե­րը իմաստ ու­նեն մի­այն այն ժա­մա­նակ, երբ մի­ան­գա­մից շա­ռա­չում են՝ հաս­տատ­ման հիմ­նա­կան շեշ­տը գլ­խա­տա­ռով դնե­լուց հե­տո այդ մեն­քի վրա: Լսենք այդ ձայ­նը: Այն լսենք մեր մեջ: Եվ իս­կույն կզ­գանք նրա հան­քա­բա­նա­կան մագ­նի­սա­կան ձգո­ղու­թյու­նը: Պատ­ճառն այն է, որ այս հո­ղը մարդ­կան­ցով է մի­այն պայ­մա­նա­վոր­ված: Մե՜նք: Չունկնդ­րենք այն պատ­մու­թյու­նը, թե ինչ­պես է մեզ­նից հա­յատ­յալ պատ­րաս­տում, այլ՝ հա­յեր: Տե­ղադ­րենք շեշ­տը մեր վեր­նագ­րի երկ­րորդ բա­ռի վրա, եւ պատ­կա­նե­լու­թյան այդ գա­ղա­փարն իս­կույն սկ­սում է հն­չել որ­պես հատ­կու­թու­թյուն, ար­տաք­նա­պես` դոգ­մա­տիկ: Եվ իրոք, այդ մեն­քը հա­րատեւել է պատ­մու­թյան մեջ այն­պի­սի հա­մա­ռու­թյամբ, որ ան­հատն զգում է նրան որ­պես էա­կան հատ­կա­նիշ: Բազ­մա­թիվ մարդ­կանց կրոն, ինչ­պես նաեւ մտա­վոր կա­ռույց այդ մեն­քը չու­նի այն մե­րի խտու­թյունն այն­պես, ինչ­պես ըն­կալ­վում է ա­րեւմուտ­քում: Այս մեն­քը նշա­նա­կում է, որ եսե­րի եւ գա­գաթ­նե­րի ամ­բող­ջու­թյան մեջ ենք մենք գտն­վում՝ մեր իսկ գա­գա­թին: Հա­րադ­րու­թյան ուժ հիշ­եց­նե­լով յու­րա­քանչ­յու­րին, որ մյուս­նե­րը կազ­մում են հենց այն իրա­կան մի­ջա­վայ­րը, որ­տեղ ին­քը պետք է ապ­րի:


(15) եսը եւ մեն­քը

Հա­յոց ազ­գը մի­աս­նա­կան է եւ տրոհ­ված է: Երկ­րի եւ սփ­յուռ­քի մար­դիկ մեկ ամ­բող­ջու­թյուն են կազ­մում, որը հակ­ված է տա­րած­վե­լու: Ըստ էու­թյան, խոս­քը, ավե­լի շուտ վե­րա­բե­րում է բա­ժան­վա­ծու­թյա­նը, որի մա­սե­րը ինք­նին պատ­կե­րա­ցում են ամ­բող­ջու­թյուն: Մենք ար­դեն տե­սել ենք, ինչ­պես են մար­մին­ներն ու հո­գի­նե­րը տե­ղաշ­արժ­վում կամ ար­մա­տա­կա­լում, ինչ­պես են ձգ­տում միմ­յանց կամ կապ­վում իրար, նս­տակ­յաց են դառ­նում կամ քոչ­վոր: Այս­պի­սին է կյան­քը, եւ այս­պի­սին է պատ­մու­թյու­նը: Եվ կա­րող ենք ասել, որ յու­րա­քանչ­յուրն ու­նի իր պատ­ճառ­նե­րը՝ լի­նե­լու այն­տեղ, որ­տեղ գտն­վում է, ին­պես նաեւ՝ հան­գա­մանք­ներն ու­նեն իրենց պատ­ճառ­նե­րը, որ նրան տե­ղադ­րել են այդ­տեղ եւ որոնց մա­սին պատ­կե­րա­ցում ան­գամ չու­նի:

Անց­յալ դա­րում, մշա­կու­թա­յին առու­մով, հայ ազ­գի աշ­խար­հագ­րա­կան այդ տա­րա­ծու­մը ճա­նա­չել է եր­կու տար­բեր պատ­մու­թյուն­ներ: Երկ­րի պատ­­մու­թյան վրա իշ­խել են հար­կադր­ված նս­տա­կե­ցու­թյան գա­ղա­փա­րա­խո­սու­թյու­նը եւ մեն­քը: Ազ­գի մյուս հատ­վածն ապ­րել է որ­դեգ­րած ժո­ղո­վուրդ­նե­րի հետ, մտո­վի քոչ­վո­րա­պես՝ մարտն­չե­լով բո­լոր ուղ­ղու­թյուն­նե­րով, որոնք ըն­թա­ցել են եսի պաշտ­պա­նու­թյան եւ լու­սա­բան­ման հա­մար: Այլ կերպ ասած, հա­յերն իրենց ընդ­հան­րու­թյան մեջ կրում են ե­ր­կու հա­կա­սա­կան հաս­կա­ցու­թյուն­նե­րի հե­տեւ­անք­ներ՝ եսի են­թարկ­վա­ծու­թյու­նը մեն­­քին եւ եսի գե­րա­կա­յու­թյու­նը մեն­քի հան­դեպ: Այս­պի­սով, այ­սօր թվում է, թե յու­րա­քանչ­յուր մա­սը տա­ռա­պում է ինչ-որ բա­նի պա­կա­սի պատ­ճա­ռով, որը մյու­սի մոտ չա­փից ավե­լի շատ է: Սփ­յուռքն անգ­տա­նե­լի մեն­քի որոն­ման մեջ է, այ­նինչ, Հա­յաս­տա­նում եսը կի­րա­ռող­նե­րը ար­գել­քի տակ են: Այս­տեղ մեն­քը պա­կա­սում է, այն­տեղ եսը տա­ռա­պում է: Այս­տեղ եզա­կի ինք­նու­թյուն­ներն ամեն օր տար­րա­լուծ­վում են զանգ­վա­ծայ­նու­թյան մեջ, այն­տեղ յու­րա­քանչ­յուր ես մշ­տա­պես կար­գի է հրա­վիր­վում գե­րա­գույն մեն­քի կող­մից: Սփ­յուռ­քում ամեն մեկն իր կյան­քով ցույց է տա­լիս, որ ին­քը վեր­ջին հաշ­վով, իր ան­հա­տա­պաշ­տա­կան, եթե չա­սենք՝ նավր­ցի­սա­յին կամ եսա­կենտ­րոն քոչ­վո­րու­թյու­նը նա­խընտ­րում է մեն­քի հրա­մա­յա­կան պա­հանջ­նե­րից: Այս­պի­սով, ինչ էլ լի­նի, նա միտ­ված է հու­սա­հա­տու­թյան, որ չի կա­րող երկ­րում մի օր հաս­տատ­վել: Մինչ­դեռ, նս­տակ­յաց Հա­յաս­տա­նում ցան­կա­ցած քոչ­վո­րա­յին մտա­ծո­ղու­թյուն կորց­նում է ճա­նա­չո­ղու­թյան հան­դեպ ու­նե­ցած հույ­սը՝ ստր­կա­նա­լով հզոր եւ գե­րիշ­խող մեն­քի ընդ­հա­նուր ան­գի­տակ­ցու­թյան կող­մից:


(16) դարձ­յալ եսի եւ մեն­քի մա­սին

Այ­սօր բնազ­դով գի­տենք, որ առա­ջին­նե­րի փր­կու­թյունն ան­հա­տա­կա­նու­թյուն­նե­րի նախ­նա­կան եւ մար­տու­նակ մեն­քի հետ ձուլ­վելն է, իսկ մյուս­նե­րի փր­կու­թյան ու­ղին անց­նում է ան­հա­տի նե­րու­ժի զար­գաց­մամբ, որը շատ եր­կար եւ շատ հա­ճախ խո­չըն­դոտ­վում է խմ­բա­կա­յին օրեն­քի կող­մից:
Ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան առանձ­նաշ­նոր­հու­մը, որից օգտ­վում է սփ­յուռ­քը, սպառ­նում է նրան մշա­կու­թյա­յին տա­րան­ջատ­մամբ: Իրա­վա­կան անձ դառ­նա­լով, յու­րա­քանչ­յուր ոք կա­րող է լավ կամ վատ, եւ որ­քան հնա­րա­վոր է, ստեղ­ծել իր եսը: Բայց այդ առա­վե­լու­թյուն­նե­րը առանց դի­մա­կա­յու­թյան չեն լի­նում: Դրանք կա­պում, ստր­կաց­նում, ար­մա­տա­վո­րում են ար­մա­տա­խի­լու­թյու­նը: Ժո­ղովր­դա­վա­րու­թյու­նը ինք­նի­րեն որո­նող սփ­յուռ­քի հա­մար ճա­նա­պար­հից շե­ղող մի­ջոց է: Այն շե­ղում է յու­րա­քանչ­յու­րին իր առաջ­նա­յին ինք­նու­թյու­նից՝ հօ­գուտ դրա­կան քա­ղա­քա­կան ինք­նու­թյան: Առա­վել եւս, ակունք­նե­րին վե­րա­դառ­նա­լով՝ աստ­վա­ծու­հու հմայ­քը ավե­րե­լու ցան­կու­թյան բա­զում փոր­ձե­րը պատ­մա­կան հո­ղի վրա, ան­հա­ջո­ղու­թյան են մատն­վել, եթե չա­սենք՝ ող­բեր­գու­թյան: Հայ­կա­կան եսը խեղդ­վե­լուց փր­կե­լու հա­մար մնում է մի­այն մեն­քը: Ոմանք որոշ­ել են աշ­խա­տել հա­նուն այդ էու­թյան, որն իրենց գե­րա­զան­ցում է© հա­մոզ­մուն­քով, ճաշ­ա­կով եւ նույ­նիկ ան­գոր­ծու­թյամբ: Մյուս­նե­րը վկա­յում են դա իրենց ար­վես­տի մի­ջո­ցով: Վեր­ջա­պես կան այն­պի­սի­նե­րը, ով­քեր շա­րու­նա­կա­կա­նու­թյան պա­կա­սի պատ­ճա­ռով պար­բե­րա­բար գնում, գա­լիս են եր­կիր եւ ապ­րում են հատ­վա­ծա­յին ինք­նու­թյամբ: Բայց բո­լո­րին կթ­վա, թե պատ­մու­թյու­նից այս կամ այն կերպ կառ­չե­լու այդ կամ­քը ակ­տի­վո­րեն կամ հա­յե­ցո­ղա­բար պա­տաս­խա­նում է "հա­րատեւելու ծանր կա­ցու­թյա­նը", որը հենց մար­դու մեջ է: Այս­պի­սով, այն պատ­րան­քը, թե չենք մեռ­նե­լու, ապա­հով­ված է:


(17) դարձ­յալ ու դարձ­յալ եսի ու մեն­քի մա­սին


Քա­նի դեռ մեն­քը կիշ­խի Հա­յաս­տա­նում, ասինքն, այն բազ­մա­կի ան­ձը պատ­մու­թյան մեջ, որը նրա կեր­պարն է, հույ­սը, որ­պես­զի հա­րատեւի ազ­գը, հու­սա­խաբ չի լի­նի: Նս­տակ­յաց­նե­րը իրա­վա­ցի կլի­նե­ին, եթե ամ­րապն­դե­ին իրենց հիմ­քը նախն­յաց հո­ղում: Բայց նս­տա­կե­ցու­թյու­նը, ինչ­պես տե­սանք, պարզ՝ իր սկզ­բուն­քի մեջ, ցի­նիկ՝ իրա­կա­նաց­ման մեջ, կա­րի­քի դեպ­քում ար­հա­մար­հե­լով ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան նոր­մե­րը, միշտ ավե­լի հզոր ձեւով է բախ­վում ազա­տու­թյան պա­հանջ­նե­րին, հետեւաբար՝ բար­դու­թյա­նը, որն ավե­լի ու ավե­լի է աճում յու­րա­քանչ­յուր ան­հա­տի քա­ղա­քա­կան գի­տակ­ցու­թյան առ­կայծ­մա­նը զու­գըն­թաց:

Այն­պես որ, եթե նս­տա­կե­ցու­թյան կողմ­նա­կից­նե­րը, որոնք իշ­խա­նու­թյան պատ­վեր­ներն են կա­տա­րում, յու­րա­քանչ­յուր ան­հա­տի նա­խազ­գուշ­աց­նեն քոչ­վո­րա­յին հոր­դաց­ման մա­սին, նշա­նա­կում է, իրենց սկզ­բուն­քի հա­մա­ձայն, նա­խընտ­րում են հո­ղի գա­ղա­փա­րա­խո­սու­թյու­նը մար­դու շուր­ջը կենտ­րո­նա­ցած բա­րո­յա­խո­սու­թյու­նից: Հա­նուն այդ գա­ղա­փա­րա­խո­սու­թյան թույլ կտան իրենց այն ամե­նը, ին­չը կա­րող է դա գոր­ծի դնել: Ստոր արարք­ներ, խար­դա­խու­թյուն­ներ, խա­բե­բա­յու­թյուն­ներ, զեղ­ծա­րա­րու­թյուն­ներ, գրաքն­նու­թյուն­ներ, սպա­նու­թյուն­ներ, քա­ղա­քա­կան խար­դա­վանք­նե­րի բո­լոր տե­սակ­նե­րը կծա­ռա­յեն բարձ­րա­գույն Դա­տին, այ­սինքն՝ մեն­քին: Բայց օրենք­նե­րին լավ ծա­նոթ լի­նե­լով՝ սփ­յուռ­քը դժ­վա­րու­թյամբ հան­դի­սա­տես կդառ­նա ծա­գող ժո­ղովր­դա­վա­րու­թյա­նը, որը կրում է ար­խա­իզ­մի, կլա­նա­յին հա­մա­կար­գի եւ աղմ­կա­հա­րու­թյուն­նե­րի դրոշ­մը: Եթե ճիշտ է, որ սփ­յուռ­քում նս­տակ­յաց գա­ղա­փա­րա­խո­սու­թյան առա­ջա­տար­նե­րը, որոնք առանց շիկ­նե­լու հար­մար­վում են իրենց հա­կա­սու­թյուն­նե­րին, կա­րող են իրա­վուն­քի սկզ­բուն­քից էլ այն կողմ անց­նել, մի­այն թե պահ­պան­վի նս­տա­կե­ցու­թյու­նը: Բայց, ընդ­հա­նուր առ­մամբ, ով­քեր կնա­խընտ­րեն սահ­մա­նա­դիր ար­դա­րա­դա­տու­թյու­նը բա­ցար­ձա­կա­յին մեն­քից, չեն կա­րո­ղա­նա խու­սա­փել եսի ի հայտ գա­լուն նպաս­տե­լուց կամ նույ­նիսկ պա­հան­ջե­լուց մի հա­սա­րա­կու­թյա­նը, որն այն մեր­ժում է: Այլ կերպ ասած, եթե սփ­յուռ­քի բնա­կիչ­նե­րը կա­րող են ինչ-որ դեր խա­ղալ, դա քա­ջա­լե­րե­լով եւ նույ­նիսկ պար­տադ­րե­լով է մշ­տա­պես ավե­լի շատ իրա­վունք ձեռք բե­րել մի երկ­րի հաս­տա­տու­թյուն­նե­րում, որի տն­տե­սա­կան քա­ղա­քա­ցի­ներն են, քա­նի որ այն­տեղ ապ­րել չեն կա­րո­ղա­նա: Մի խոս­քով, պետք է հու­սալ, որ կգա մի օր, երբ գլ­խա­վոր երկ­րի եւ սփ­յուռ­քի գա­վառ­նե­րի միջեւ փո­խա­դարձ ճա­նա­չումն իրոք արդ­յու­նա­վետ կլի­նի, երբ նրանց միջեւ ստեղծ­վի փոխ­գոր­ծակ­ցող պա­տաս­խա­նատ­վու­թյուն, որը շատ անհ­րա­ժեշտ է ազ­գի հա­վա­սա­րակշռ­ված գոր­ծու­նե­ու­թյան հա­մար:


Թարգմանությունը՝ Նվարդ Վարդանյանի